Parentyfikacja czyli dzieci w roli rodziców

W poruszającym filmie „Prochy Angeli” („Angela’s Ashes”), opartym na autobiograficznej powieści Franka McCourta, poznajemy irlandzką rodzinę zmagającą się z ekstremalnym ubóstwem w latach 30. XX wieku. Ojciec rodziny, Malachy McCourt (Robert Carlyle) jest alkoholikiem, który rzadko podejmuje pracę, a gdy już otrzyma wypłatę, zazwyczaj przepija ją w całości w pubie, pozostawiając żonę i dzieci bez środków na jedzenie. W tej trudnej sytuacji najstarszy syn, Frank, stopniowo przejmuje odpowiedzialność nie tylko za siebie, ale także za młodsze rodzeństwo i matkę.

Gdy ojciec znika na całe dni, pogrążony w alkoholowym ciągu, to właśnie młody Frank staje się emocjonalnym filarem rodziny. W jednej z najbardziej przejmujących scen filmu widzimy, jak chłopiec zbiera węgiel z ulicy, by ogrzać dom, podczas gdy jego rodzice nie są w stanie zadbać o podstawowe potrzeby rodziny. Frank nie tylko troszczy się o materialny byt rodziny, ale również staje się emocjonalnym wsparciem dla matki, która sama nie radzi sobie z przeciwnościami losu.

Ta poruszająca historia ilustruje zjawisko, które psychologowie nazywają parentyfikacją – odwróceniem ról rodzinnych, w którym to dziecko staje się opiekunem dorosłego i przejmuje dorosłe obowiązki.

Czym jest parentyfikacja?

Parentyfikacja to proces, w którym dziecko przejmuje obowiązki rodziców – opiekuje się nimi lub rodzeństwem kosztem własnych potrzeb. Badania wskazują, że w Polsce około 2 miliony dzieci jest narażonych na to zjawisko w rodzinach z problemem alkoholowym. Dzieci te są trzykrotnie bardziej zagrożone trudnościami adaptacyjnymi niż ich rówieśnicy z rodzin bez tego problemu.

Dwa oblicza parentyfikacji

Współczesne badania potwierdzają podział parentyfikacji na dwa główne typy:

Parentyfikacja instrumentalna wiąże się z przekazaniem dziecku praktycznych, fizycznych zadań należących zwykle do dorosłych. W rodzinach z problemem alkoholowym dziecko często przejmuje następujące obowiązki:

• wykonywanie codziennych prac domowych (sprzątanie, gotowanie)
• opieka nad młodszym rodzeństwem
• zarządzanie domowym budżetem
• zdobywanie pieniędzy na utrzymanie rodziny
• opieka nad pijącym rodzicem (upewnianie się, że bezpiecznie wróci do domu, układanie go do snu w pozycji bezpiecznej)
• pilnowanie terminów płatności rachunków
• robienie zakupów

W filmie „Prochy Angeli” młody Frank podejmuje się różnych dorywczych prac, zbiera węgiel i surowce wtórne, by wspomóc finansowo rodzinę, gdy ojciec przepija swoją wypłatę. Chłopiec przejmuje obowiązki, które w normalnych warunkach należałyby do dorosłych.

Parentyfikacja emocjonalna jest mniej widoczna, ale często bardziej destrukcyjna. W tym przypadku dziecko staje się powiernikiem, doradcą, pocieszycielem – kimś, kto dźwiga ciężar emocjonalny dorosłego. W rodzinach z problemem alkoholowym dziecko często:

• pociesza rodzica po kłótniach czy „ciągach” alkoholowych
• staje się buforem i mediatorem w konfliktach małżeńskich
• wysłuchuje zwierzeń i problemów osobistych rodzica
• tłumi własne emocje, by nie obciążać nimi rodziców
• czuje się odpowiedzialne za samopoczucie rodziców
• stara się „naprawiać” sytuację w domu
• broni pijącego rodzica przed konsekwencjami jego zachowań

Frank McCourt w swojej autobiografii opisuje, jak często stawał się emocjonalnym wsparciem dla matki, która była przytłoczona trudnościami życiowymi i uzależnieniem męża. Chłopiec próbował ją pocieszać i dodawać otuchy, biorąc na swoje barki ciężar, który powinien spoczywać na dorosłych.

Jakie skutki niesie parentyfikacja?

Badania pokazują, że dorosłe osoby, które w dzieciństwie doświadczyły parentyfikacji, często zmagają się z pewnymi trudnościami:

Problemy z tożsamością – Dziecko z rodziny alkoholowej uczy się, że jego wartość zależy od zaspokajania potrzeb innych. Jako dorosły ma trudności z określeniem własnych potrzeb i celów życiowych.

Trudności w relacjach – Osoby te często przyjmują rolę „opiekuna” w związkach, wybierając partnerów potrzebujących pomocy i wsparcia. Mają problem z przyjmowaniem pomocy od innych.

Problemy z emocjami – Dzieci, które musiały tłumić własne uczucia dla dobra pijącego rodzica, jako dorośli często nie potrafią rozpoznawać i wyrażać emocji.

Choroby psychosomatyczne – Chroniczny stres związany z przedwczesną odpowiedzialnością często prowadzi do problemów zdrowotnych: od bólów głowy po poważniejsze schorzenia.

Ryzyko uzależnienia – Badania wskazują, że osoby wychowane w rodzinach alkoholowych mają 3-4 razy większe ryzyko rozwoju własnego uzależnienia w przyszłości.

Parentyfikacja a syndrom DDA

Współczesne badania potwierdzają silny związek między parentyfikacją a tzw. syndromem DDA (Dorosłych Dzieci Alkoholików). Dzieci wychowywane w rodzinach z problemem alkoholowym często przyjmują jeden z kilku charakterystycznych wzorców zachowań:

Frank McCourt w „Prochach Angeli” jest klasycznym przykładem „bohatera rodzinnego” – dziecka, które wzięło na swoje barki odpowiedzialność za funkcjonowanie całej rodziny. W swojej autobiografii opisuje, jak ta rola ukształtowała jego osobowość i późniejsze wybory życiowe.

Jak psychoterapia pomaga osobom z doświadczeniem parentyfikacji?

Psychoterapia stanowi skuteczną drogę do przepracowania doświadczeń związanych z parentyfikacją. Proces terapeutyczny stwarza bezpieczną przestrzeń, w której osoba dorosła może wreszcie spojrzeć na swoje dzieciństwo z dystansu i zrozumieć, jak wpłynęło ono na jej obecne funkcjonowanie.

W trakcie terapii można:

• Rozpoznać i nazwać doświadczenie parentyfikacji
• Zrozumieć, jak przedwczesne przyjęcie odpowiedzialności wpłynęło na kształtowanie się osobowości
• Odżałować utracone dzieciństwo
• Skonfrontować się z trudnymi emocjami, takimi jak żal, złość czy poczucie krzywdy
• Zbudować bardziej adaptacyjne wzorce funkcjonowania w relacjach
• Nauczyć się rozpoznawać i szanować własne granice
• Odkryć swoje autentyczne potrzeby i pragnienia

Szczególnie pomocne dla osób z doświadczeniem wychowania w rodzinie alkoholowej są grupy wsparcia, gdzie mogą spotkać innych, którzy przeszli podobną drogę. Dzielenie się doświadczeniami przerywa izolację i pozwala zobaczyć, że nie jest się jedyną osobą zmagającą się z takimi trudnościami.

Frank McCourt, autor „Prochów Angeli”, znalazł swoją drogę przepracowania trudnych doświadczeń poprzez pisanie. Twórcza ekspresja może być równie ważnym elementem procesu zdrowienia, uzupełniającym terapię.

Profilaktyka i wsparcie

Współczesne badania podkreślają rolę wczesnej interwencji i profilaktyki w rodzinach zagrożonych problemem alkoholowym:

Programy profilaktyczne – skierowane zarówno do dzieci, jak i rodziców, mające na celu edukację na temat zdrowych granic w rodzinie i adekwatnych do wieku zadań dla dzieci.

Wsparcie dla rodzin z problemem alkoholowym – kompleksowa pomoc obejmująca leczenie uzależnienia, terapię współuzależnienia, wsparcie psychologiczne i socjalne dla całej rodziny.

Edukacja społeczna – zwiększanie świadomości na temat parentyfikacji i jej skutków, przełamywanie tabu związanego z alkoholizmem w rodzinie.

Wsparcie dla nauczycieli i wychowawców – szkolenia pomagające identyfikować oznaki parentyfikacji u dzieci i odpowiednio reagować.

Ważne jest, by społeczeństwo przestało gloryfikować „dzielne dzieci”, które przejmują dorosłe obowiązki, a zaczęło dostrzegać w tym poważny problem rozwojowy. Dzieci zasługują na dzieciństwo, a odpowiedzialność za rodzinę powinna spoczywać na dorosłych.

Historia Franka McCourta przypomina nam, że za pozornym bohaterstwem „dzielnych dzieci” kryje się często cierpienie i trauma, które mogą rzucać długi cień na dorosłe życie. Jednocześnie jednak pokazuje, że możliwe jest przepracowanie tych doświadczeń i zbudowanie dla siebie lepszej przyszłości.

Wnioski na przyszłość

Najnowsze badania nad parentyfikacją w rodzinach z problemem alkoholowym wskazują na kilka kluczowych wniosków:

1. Parentyfikacja powstaje w efekcie zaniedbania i przemocy emocjonalnej wobec dziecka, nawet jeśli nie towarzyszy jej przemoc fizyczna.
2. Problem ma charakter transgeneracyjny – bez odpowiedniej interwencji dysfunkcyjne wzorce są przekazywane z pokolenia na pokolenie.
3. Wczesna identyfikacja i interwencja mogą znacząco zmniejszyć negatywne skutki parentyfikacji.
4. Kompleksowe podejście, obejmujące zarówno leczenie uzależnienia, jak i wsparcie dla całej rodziny, jest najbardziej skuteczne.
5. Edukacja społeczna na temat zdrowych granic w rodzinie jest kluczowa dla profilaktyki.

Historia Franka McCourta i jego rodziny pokazuje, jak głęboko alkoholizm może zaburzyć strukturę rodziny i rozwój dzieci. Jednocześnie jednak jego osobisty sukces daje nadzieję, że możliwe jest przerwanie błędnego koła i stworzenie zdrowszego życia mimo trudnych początków.

Bibliografia

• Schier, K. (2021). Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie (wyd. 2). Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
• Grzegorzewska, I. (2016). Parentyfikacja w rodzinach z problemem alkoholowym. Alkoholizm i Narkomania, 29(1), 27-38.
• Hooper, L.M., DeCoster, J., White, N., & Voltz, M.L. (2011). Characterizing the magnitude of the relation between self-reported childhood parentification and adult psychopathology: A meta-analysis. Journal of Clinical Psychology, 67(10), 1028-1043.
• Chase, N.D. (Ed.). (1999). Burdened children: Theory, research, and treatment of parentification. Thousand Oaks, CA: Sage.
• Jurkovic, G.J. (1997). Lost childhoods: The plight of the parentified child. New York: Brunner/Mazel.

Polecani specjaliści